Zuzanna K. Filutowska (Platyna) – Blog Osobisty

Dlaczego niebo nocą jest czarne? O tym dlaczego warto pytać “dlaczego?”.

Ostatnio “chodzi” po Internecie taki obrazek:

Jak wiadomo w podpowiedziach Google pojawiają się najczęściej wpisywane frazy tak więc powinien cieszyć fakt, że ludzie są ciekawi świata. Moim zdaniem to zdanie właśnie taką ciekawość świata pokazuje.

Niestety użytkowniczka Izunia, która ten obrazek stworzyła/wrzuciła tego zdania nie podziela i pytanie to wyśmiewa. Ciekawi mnie, czy robi to dlatego, że jest świetna z astronomii więc takie pytania wydają jej się dziecinne i zabawne (często spotykane “zboczenie zawodowe”) czy też może padła ofiarą systemu edukacji, który tak naprawdę niczego nie uczy. Skłaniam się ku tej drugiej opcji.

System edukacji jest bardzo zły. Kiedyś przynajmniej wymagano jakiejś ogólnej wiedzy, którą teraz nazywa się “kuciem na pamięć” – wychodzono z założenia że przynajmniej część tej wiedzy zostanie w postaci wiedzy ogólnej a przy okazji odsieje się jednostki, które nie są w stanie intelektualnie sprostać wymogom. Szkoły, zwłaszcza wyższe były instytucjami represyjnymi i postępowały zgodnie z prawem Darwina – przetrwały najsilniejsze jednostki.

Represyjność ta była jednak względna – egzaminy na wielu uczelniach były nieobowiązkowe – zdawało się je jedynie gdy chciało się otrzymać dyplom, nauka była płatna, nie było słupków, wskaźników, współczynników, impact factorów itp. Etat na uczelni był etatem pewnym a uczelnie posiadały autonomię (dopóki nie wchodziły na politycznie śliskie tematy). Co za tym idzie po przejściu etapu represyjnego można było korzystać ze wszelkich swobód, jakie były dostępne. Dzięki temu wykształciła się inteligencja.

Opisany stan rzeczy utrzymuje się w większym lub mniejszym stopniu w osławionych uczelniach zachodnich – nie ma egzaminów poprawkowych, nie wolno oszukiwać, trzeba się uczyć (również na pamięć) bo zadania i projekty dalekie są od poprawnego rozwiązania polegającego na odczytaniu wykresu w treści zadania i wpisaniu ich w tabelkę, czy spisania regułek z Wikipedii, co zostało wprowadzone u nas, pod przykrywką “uczenia samodzielnego myślenia”.

Najważniejsze jest jednak to że wolno zadawać pytania, ba wręcz trzeba zadawać pytania, zwłaszcza o tzw. rzeczy praktyczne.

Dlaczego w nocy niebo jest czarne? Ile tak naprawdę trwa rok? Jak koty piją mleko?

Próby znalezienia odpowiedzi na takie pytania publikowane są w najwyższej punktowanych czasopismach takich jak Nature czy Science. Oto przykłady:

Niemiecki uczony Olbers zastanawiał się dlaczego niebo nocą jest czarne. Stwierdził on że niebo nie powinno być czarne gdyż we Wszechświecie jest za dużo gwiazd, powinno być białe a jest czarne (stąd paradoks).

Wielu naukowców również zadało sobie to pytanie i wielu z nich opublikowało wyniki swoich prac w prestiżowych czasopismach (przodownikami są oczywiście naukowcy z Harvardu i NASA), np.:
http://www.nature.com/nature/journal/v349/n6308/pdf/349363a0.pdf
http://www.sciencemag.org/content/226/4677/941.short
http://www.osti.gov/energycitations/product.biblio.jsp?osti_id=4304644

Tu jest świetny filmik, który daje “łopatologiczną” odpowiedź na to pytanie:

Inne ciekawe pytanie – jak koty piją mleko?:
http://www.sciencemag.org/content/330/6008/1231.short
Kto to napisał? Naukowcy z Wyższej Szkoły Gotowania na Gazie? Nie, z MIT. Powyższy artykuł jest bardzo sławny, pisały o nim praktycznie wszystkie popularne gazety takie jak TIME czy Guardian:
http://www.guardian.co.uk/science/2010/nov/11/cats-cunning-physics-lap-milk
http://newsfeed.time.com/2010/11/12/the-incredible-science-behind-the-the-drinking-kitty/
http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11717510

Zwłaszcza polecam ten ostatni link, gdyż są filmiki, takie jak ten:

Jak długo trwa rok? Czy zawsze trwa tyle samo?
http://onemansblog.com/2011/11/26/how-long-one-year-earth/
http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=earth-rotation-summer-solstice

Filmik:

Będąc na studiach zauważyłam dziwne zjawisko – gdy na wykładach lub innych zajęciach prowadzący czasem zadał pytania – chociażby podstawowe – odpowiadała mu absolutna cisza – chyba że wyrwałam się ja lub, któraś z innych tzw. dobrych studentek. Rozumiem – 3xZ i większość studentów już tego nie pamięta (chociaż jeśli na III roku biologii molekularnej nie pamięta się, że puryny to adenina i guanina to kiepsko).

Niemniej najbardziej zdziwiło mnie to, iż najgłębsza cisza i przerażenie w oczach było wtedy, gdy wykładowca pytał, czy rozumiemy to, co do nas mówi. Czasem, gdy problem był, bardzo skomplikowany cisza robiła się wręcz niezręczna. Cisza ta również była przerywana jedynie przez tzw. dobre studentki, właściwie tylko ja i jedna jeszcze koleżanka byłyśmy w stanie publicznie się przyznać, że nie rozumiemy. Wykładowcy zawsze wykazywali się zrozumieniem i tłumaczyli jeszcze raz, inaczej. Podobnie było z możliwością zadawania pytań – padały one praktycznie zawsze z tych samych ust.

Dlaczego większość studentów nie śmiała nic odpowiedzieć na proste z pozoru pytanie: czy rozumiesz?

Mam na to własną teorię wynikającą z obserwacji. Wprawdzie standardowy polski system edukacji mnie ominął, bo miałam indywidualny program nauczania, jednakże dobrym źródłem danych są rozmowy z osobami, które przychodziły do mnie, abym im pomagała w nauce (a było ich wiele, w tym grupy). Mam taki zwyczaj, że udzielam takiej pomocy bezpłatnie, z przedmiotów, które mnie szczególnie interesują.

Mimo iż dystans między mną a kolegami jest daleko mniejszy niż między wykładowcą a studentem to wyciągnięcie odpowiedzi (tak lub nie) na pytanie, “czy rozumiesz?” było często bardzo trudne. Generalnie słuchano tego, co mówię jak prawdy objawionej – dopiero po kilku spotkaniach forma zmieniała się.

Kolejnym strasznym pytaniem, jakie zadawałam, było pytanie “dlaczego?”.

Podam taki przykład: kiedyś poprosiłam koleżankę, aby wymieniła najprostsze kwasy organiczne. Wymieniła wśród nich kwas węglowy. Powiedziałam jej, że kwas węglowy nie jest kwasem organicznym, a ona mi na to: “no jak to, przecież ma węgiel i wodór” a związki organiczne to związki węgla i wodoru (znana regułka). Z jednej strony byłam w szoku, że studentka II roku biologii nie wie, że kwas węglowy to kwas nieorganiczny, ale z drugiej strony cieszyłam się, że potrafi uzasadnić, to co mówi na podstawie wiedzy, którą ma i nie traktuje tego, co mówię jak prawdę objawioną (hura przeszłyśmy ten etap). Wszystkie znane jej związki węgla i wodoru to były związki organiczne więc kwas węglowy też. Niewiele już było czasu, więc po prostu pokazałam jej w książce, że kwas węglowy jest nieorganiczny.
Przy następnym spotkaniu powtarzałyśmy materiał już przerobiony, ponownie poprosiłam o wymienienie prostych kwasów organicznych – nie wymieniła węglowego.
– A węglowy? – zapytałam.
– Węglowy nie jest organiczny – odpowiedziała.
– A dlaczego nie? Przecież zawiera węgiel i wodór.
I w tym momencie nastąpił “error” – popłoch w oczach, tak jakbym ja była dziekanem, który ma zdecydować, czy ona zostanie na studiach albo będzie w ogóle żyć.
– No bo mówiłaś, że nie jest i w książce tak jest.
– No ale dlaczego? – upierałam się.
– Nie wiem…nikt nie tłumaczył tego…
Zadałam jej, aby zrobiła sobie małe badania i sprawdziła, dlaczego kwas węglowy nie jest organiczny i porozmawiamy o tym następnym razem i jeśli będzie miała jakieś pytania, to odpowiem, wyjaśnię – znalazła, zadała pytania – myślę że skorzystała na tym więcej niż tylko informacje, czym się różnią organiczne związki węgla od nieorganicznych.

Takich sytuacji było wiele. Mam wrażenie, że tych ludzi nie dość, że się nie uczy zadawać pytań, to jeszcze im się wpaja, że nie wiedzieć czegoś to znaczy być głupim. Program w gimnazjum jest zbiorem prawd objawionych dla osób w gimnazjum, a jeśli już nie jesteś w gimnazjum i tego nie rozumiesz, to jesteś głupi. Jeśli przeszedłeś gimnazjum i nie rozumiesz, że kwas węglowy jest nieorganiczny, to jesteś głupi, musisz to ukryć i przyjąć za pewnik, że tak jest, inaczej narazisz się na śmieszność.

Pytanie “dlaczego?” – tak fundamentalne dla nauki, jest w naszym systemie pytaniem człowieka głupiego, a nie człowieka, przed którym właśnie otwiera się brama do wiedzy. Wiedzy zbudowanej właśnie na tym pytaniu.

Przykłady na potwierdzenie tej tezy można mnożyć. Niedawno przyjechał do nas na Wydział noblista – Thomas R. Cech (wielka szycha badań nad strukturą RNA). Wygłosił on wykład otwarty, który był generalnie dość lekki – widać było, że był kierowany raczej do studentów – w podstawowe wiadomości z biologii molekularnej typu czym jest telomeraza, były wplecione “zajawki” jego badań. Po wykładzie przysła pora na pytania. Zdziwiło mnie, iż jedynym studentem, który zadał mu pytanie byłam ja – zwróciłam uwagę na to, iż nie rozwinął jednego tematu, który zamierzał rozwinąć i który – przyznał, że faktycznie i pospieszył z wyjaśnieniami. Dla zainteresowanych: chodziło o to czy białko TPP1 tylko aktywuje, czy też również stymuluje telomerazę do wydłużania telomerów.

Pozostałymi osobami, które zadawały pytania, byli pracownicy naukowi Wydziału. No bo jak to…student powie nobliście, że coś niedostatecznie wytłumaczył? Oj nie wypada. Ja, na szczęście, nie mam takich dylematów. Pozwolono zadawać pytania, to zadaję, dzięki temu lepiej zrozumiałam to, co prof. Cech mówił, jestem bogatsza o nową wiedzę, nikt mnie nie zjadł, nikt nie był zgorszony, nikt mnie nie ukarał…

Do czego zmierza ten cały długi wywód? Otóż do tego, że warto zadawać pytania, szczególnie warto zadawać je o rzeczy wokół nas – o to, co nas bezpośrednio otacza, co jest dla nas widoczne – bo to ma największy na nas wpływ – człowiek, który zadaje pytanie “dlaczego niebo nocą jest czarne?” jest człowiekiem, który właśnie dał sobie szansę, aby stać się człowiekiem mądrym – gdyż stwierdził, że czegoś nie wie, miał odwagę zapytać i najprawdopodobniej znajdzie odpowiedź.

Nie jestem odosobniona w tym temacie – oddajmy głos wielkiemu fizykowi i wykładowcy – Richardowi Feynmanowi:

Tak właśnie jest – natura to zbiór prostych reguł – komplikacja wypływa z wielości efektów tych reguł. Aby to zrozumieć, należy przede wszystkim pytać o te proste reguły i te proste reguły należy rozumieć. Feynman mówi, że reporterzy zadają mu pytania o najnowsze odkrycia w fizyce, o ostateczne rezultaty, a żaden z nich nie zapyta o proste, zwyczajne zjawiska – chociażby na ulicach, nikt nie pyta o kolory o skrzydła motyli.

Tłumaczyłam różnym osobom chemię, zaczynając od tłumaczenia, jak i dlaczego układ okresowy pierwiastków wygląda tak, a nie inaczej – i nagle skomplikowane reakcje chemiczne stawały się o wiele prostsze do rozumienia.

Wielki fizyk Izaak Newton zadał sobie pytanie, dlaczego jabłka spadają na ziemię, odkrył oddziaływanie, które jest proste, ale którego natura zabiła naukowcom solidnego ćwieka – bo to właśnie oddziaływania grawitacyjne są kością w gardle fizycznych “teorii wszystkiego” – teorii względności, modelu standardowego, teorii strun itd.

To nie ludzie są głupi Izuniu, to szkoła jest głupia. Ta, która w Tobie zasiała przeświadczenie, że zadawanie pytań o rzeczy podstawowe, o te feynmanowskie proste reguły, jest głupie.

Szkolnictwo i nauka nie są po to, aby dużo sztywnych, poważnych ludzi miało zajęcie i autorytet, aby były piękne szklane budynki czy monumentalne sale wykładowe oraz aby szło na to mnóstwo pieniędzy podatników.

Nauka jest po to, aby dowiedzieć się więcej o świecie. Dowiedzieć się więcej można tylko zadając fundamentalnie pytanie “dlaczego?”. Szkolnictwo jest po to, aby o tym fakcie nauczać, przygotowując do zadawania pytań, ważnych w określonej dziedzinie (od stolarstwa po fizykę kwantową) i na określonym poziomie abstrakcji, który sami wybierzemy.

Please follow and like us: